Opvoeden en je instinct volgen
Dieren lezen geen opvoedliteratuur, maar voeren hun taak als moeder toch uitstekend uit, zo zien we in de nieuwe natuurreeks Animal mums. Het enige wat ze doen, is hun instinct volgen.
Kunnen mensenmoeders – met al hun regeltjes – daarvan leren? Gedragsbioloog Ton Groothuis van de Rijksuniversiteit Groningen denkt van wel. ‘Het is sowieso goed om ons te realiseren dat we veel minder rationele wezens zijn dan we denken, en zeker op het gebied van moederschap. Het zijn veelal de dingen die we onbewust doen – waar de evolutie voor heeft gezorgd – die belangrijk zijn.’
‘Je ziet bijvoorbeeld dat moeders vaak heel overdreven praten tegen baby’s, met korte, melodieuze zinnen en allerlei gezichtsexpressies. Moeders stoppen met praten als het kindje reageert. Op die manier leert de baby de regels van communicatie: als jij praat, is de ander stil.
Dit natuurlijke gedrag van moeders is heel belangrijk voor de ontwikkeling van baby’s, maar ze zijn er zich veelal niet van bewust en als ze zichzelf terugzien op film, schamen ze zich soms een beetje.’
Geboorterituelen
Volgens Groothuis kunnen dieren ons inzicht geven in welke dingen van belang zijn in het moederschap. Om te beginnen bij de geboorte. ‘Vroeger werden baby’s direct na de geboorte meegenomen om te worden gewassen. Terwijl uit dieronderzoek is gebleken dat die eerste momenten essentieel kunnen zijn voor de band tussen moeder en kind.’
‘De moeder prent dan de geur van haar baby in haar geheugen en vice versa. Deze inprenting zorgt voor een sterke moeder- kindbinding en dat ze elkaar altijd terug kunnen vinden in bijvoorbeeld een grote kudde. Inprenting kan zelfs bij dieren gevolgen hebben op de latere seksuele partnerkeuze.
Bij mensen zijn die eerst momenten mogelijk ook belangrijk voor de binding, hoewel goed experimenteel onderzoek daarnaar natuurlijk lastig is. Tegenwoordig worden baby’s daarom vaak wel eerst bij de moeder gelegd.’
Warm en zacht
Na de geboorte van een (mensen)baby komt al snel de volgende kwestie: fles- of borstvoeding? Ook zo’n kwestie waarover veel is gezegd en geschreven. Wat je als mensenmoeder ook kiest, uit een onderzoek onder aapjes is gebleken dat voeding niet het allerbelangrijkste is voor de moeder- kindbinding.
‘In een oud onderzoek werden baby-aapjes in een ruimte gezet met twee kunstmoeders: eentje van gaas en eentje met een vacht. De aapjes gaven de voorkeur aan de laatste, ze hadden de behoefte aan het warme en zachte van de vacht die sterk overeenkwam met die van hun moeder.’
‘En ook toen alleen de moeder van gaas nog melk gaf, bleven ze zo veel mogelijk bij de zachte moeder. Melk geven is dus geen voorwaarde voor de moeder-kindband, wel de geborgenheid en het lichamelijke contact.’
In dat opzicht zijn orang-oetans de ideale moeders: zij laten hun nakomeling de eerste vier maanden niet los, en geven borstvoeding tot ze acht jaar oud zijn. Is dat iets wat wij mensen ook zouden moeten willen?
‘In pre-industriële samenlevingen, zoals de Papoea’s, zie je dat moeders veel langer borstvoeding geven dan in moderne samenlevingen, soms wel drie jaar. Dat heeft te maken met het reguleren van hoe snel het volgende kind komt; het geven van borstvoeding vermindert de vruchtbaarheid.
Als er een langere periode tussen twee kinderen zit, is er minder voedsel nodig en kunnen oudere broers en zussen helpen met de opvoeding.’
‘Die relaties met andere kinderen lijken erg belangrijk voor de sociale ontwikkeling. Maar of die lange periode van borstvoeding in de moderne samenleving ook wenselijk is? Misschien is dat wel niet meer nodig, omdat we nu zo veel andere hulpmiddelen hebben.’
Imiteren
Om nog even verder te gaan over opvoeden: in het dierenrijk is bij een aantal diersoorten aangetoond dat nakomelingen de opvoedstijl van hun moeder overnemen. ‘Er is een klassiek onderzoek met twee groepen ratten. Het ene type likte en poetste hun kinderen heel frequent, de andere nauwelijks. Het bleek dat als de onderzoekers kinderen van het ene type bij de andere lieten opgroeien, ze het lik- en poetsgedrag van hun pleegmoeder overnamen en later toepasten bij hun kinderen.’
‘Het had ook effect op allerlei andere aspecten van hun gedrag en fysiologie. De opvoeding heeft dus grote consequenties voor het gedrag van dieren als ze volwassen zijn. Ik weet niet of je dit één op één bij mensen kunt overnemen, maar het is wel aangetoond dat ook bij de mens kinderen van alles kunnen overnemen van hun opvoeders, inclusief aspecten van sociaal gedrag.’
Van elkaar leren
Kunnen wij verder nog iets van dieren leren op het gebied van opvoeding? ‘Mensen denken aan opvoeding in termen van instructies: dit mag wel, dat mag niet, dit doe je zo. Dieren instrueren niet; kinderen leren door hun ouders te imiteren. Bij primaten zie je bijvoorbeeld dat de babyaapjes aandachtig toekijken als ouders een noot kraken met werktuigen.
Wij zouden eerder geneigd zijn om te vertellen hoe dat moet. Dat is niet fout, maar ik denk dat het goed is om je als ouder ervan bewust te zijn dat kinderen veel meer overnemen van ons gedrag dan wij beseffen. Het overnemen van iets heel complex als taal, gebeurt bijvoorbeeld vrijwel zonder belangrijke instructies. Dat is ook zo met sociaal gedrag.
