Eenzaamheid, het gebeurt vaker dan je denkt

De cijfers zijn schokkend: ruim 400.000 ouderen vieren geen Kerst en bijna 10.000 ouderen in een zorginstelling krijgen nooit bezoek.

Wat te doen tegen eenzaamheid?

Naast gevoelens van verdriet en leegte, kan eenzaamheid ook zorgen voor fysieke klachten, zoals een hoge bloeddruk – wat kan leiden tot hartklachten – en een chronisch slaaptekort. Daardoor is de kans op vroeg overlijden bij eenzaamheid twee keer zo groot als bij overgewicht. Kortom: eenzaamheid is een groot maatschappelijk probleem. Maar wat is eenzaamheid?

Jan Willem van de Maat is eenzaamheidsdeskundige bij Movisie, het landelijke kennisinstituut voor de aanpak van sociale vraag stukken. ‘Er zijn drie vormen van eenzaamheid. We spreken van sociale eenzaamheid als je het gevoel hebt dat je te weinig betekenisvolle relaties hebt, en meer vrienden of kennissen zou willen. Het kan ook zijn dat je een intieme relatie mist, bijvoorbeeld als je je partner bent verloren. Dan spreken we over emotionele eenzaamheid. Tot slot is er nog existentiële eenzaamheid; dat je niet van belang bent, dat je leven geen zin heeft.’

Er zijn een aantal factoren die bij kunnen dragen aan eenzaamheid. ‘Het gebrek aan sociale vaardigheiden is een belangrijke oorzaak. Als iemand verlegen is of weinig zelfvertrouwen heeft, is het lastig om contacten te onderhouden en nieuwe te leggen. Ook levensgebeurtenissen kunnen eenzaamheid aanjagen, zoals verweduwd raken of verhuizen. Er zijn bijvoorbeeld ouderen die in de buurt van hun kinderen willen wonen en daarvoor naar een nieuwe woonplaats verhuizen. Dit kan verkeerd uitpakken: de kinderen werken fulltime, de kleinkinderen gaan naar school, en jij zit alleen thuis. Ziekte en ouderdomsklachten kunnen eenzaamheid ook bevorderen. Je wordt fysiek minder sterk, bent eerder moe en gaat minder de deur uit.’

Negatieve spiraal

Volgens Van de Maat kunnen mensen die vereenzamen in een negatieve spiraal terechtkomen. ‘Sommige mensen proberen de leegte op te vullen door veel te eten, spullen te kopen of alcohol te drinken. Daardoor zitten ze nóg slechter in hun vel, gaat hun zelfvertrouwen omlaag en wordt het steeds moeilijker om uit het isolement te komen.’ Een positieve en actieve houding is dus van groot belang om eenzaamheid te voorkomen. ‘Vrienden en sociale activiteiten komen niet zomaar op u af. U moet het zélf doen. Probeer bijvoorbeeld niet te denken: niemand komt bij me op bezoek, maar nodig bijvoorbeeld eens iemand uit om te komen eten.’

Dit laatste voorbeeld sluit aan bij een belangrijke tip in het voorkomen van eenzaamheid: versterk uw huidige netwerk. ‘Teken uw netwerk uit op papier: wie staat dicht bij me, wie verder van me af en wat zou ik daaraan willen veranderen? Misschien heeft u oude vrienden of collega’s die u weer eens wilt spreken? Of kunt u proberen de gebrouilleerde relatie met uw dochter te herstellen? Met die mensen heeft u al een basis, een gemeenschappelijke interesse.’ Ook is het zaak om te investeren in een gevarieerd sociaal netwerk, met mensen van verschillende leeftijden en achtergronden. ‘Sluit u aan bij een sportclub, zanggroepje of vereniging. Die prikkels uit verschillende milieus werken goed tegen eenzaamheid.’

Facebooken en skypen

Volgens Van de Maat is vrijwilligerswerk de vorm van sociale participatie die het beste werkt om eenzaamheid te voorkomen. ‘Dan maakt u nieuwe contacten én voelt u zich van belang. Ga wel iets doen wat u altijd al leuk vond. Bent u bijvoorbeeld kleuterleidster geweest, ga dan eens kijken of u op de school in de buurt kunt voorlezen. Bijna elke gemeente heeft een lokaal steunpunt waar consulenten meedenken over wat voor vrijwilligerswerk u zou kunnen doen. Een soort uitzendbureau voor vrijwilligers. Zij hebben contacten met lokale initiatieven, maar ook met grotere organisaties zoals Humanitas en De Zonnebloem.’

Ook digitaal actief zijn draagt bij aan het voorkomen van eenzaamheid. ‘Hoe leuk is het als u kunt skypen met uw vriendin aan de andere kant van het land of via Facebook kunt zien hoe het met de kleinkinderen gaat? Natuurlijk vervangt dit het echte contact niet, maar het geeft wel een gevoel van verbondenheid. Denk niet: ik ben hier niet mee opgegroeid, ik ga hier niet in mee, want de wereld dendert verder en zal zich niet aan u aanpassen. Doe er juist uw voordeel mee: ga bijvoorbeeld op een tabletcursus of leer facebooken en skypen. Seniorweb.nl biedt bijvoorbeeld door heel Nederland cursussen aan. Ook zijn er welzijnsorganisaties die laagdrempelige computercursussen geven.’

Hoge verwachtingen

De laatste anti-eenzaamheidtip van Van de Maat lijkt eenvoudig, maar ligt wel gevoelig: verlaag uw verwachtingen. ‘Eenzaamheid is iets psychologisch, een gevoel, en dat kunt u verminderen door anders te denken en naar de wereld te kijken. Misschien denkt u bijvoorbeeld dat u een grote groep vrienden moet hebben, terwijl u ook gelukkig kunt zijn met drie goede vrienden. Die hoge verwachtingen zitten u dan in de weg. Als u besluit om tevreden te zijn met wat u hebt, dan voelt u zich vaak minder eenzaam.’

Feiten & Cijfers

Er zijn meer dan 4,1 miljoen 55-plussers, waarvan er meer dan 1 miljoen zich eenzaam voelen. Tweehonderdduizend ouderen voelen zich extreem eenzaam: zij hebben slechts één keer per maand sociaal contact. Van ouderen in een zorginstelling krijgen bijna tienduizend bewoners nooit bezoek. Twintig procent van de ouderen viert geen Kerst en Oud en Nieuw. Eenzaamheid neemt toe met leeftijd. Vanaf 50 jaar voelt meer dan 40 procent van de Nederlanders zich eenzaam, vanaf 85 jaar is dat opgelopen tot 60 procent (waarvan 14 procent zich zelfs extreem eenzaam voelt). Van alle 65-plussers woont ongeveer 52 procent alleen en van alle 75-plussers ongeveer 64,6 procent. De groep kwetsbare ouderen zal de komende jaren alleen maar toenemen. Eenzaamheid is geen specifiek ouderenprobleem: ongeveer 10 procent van alle Nederlanders is sterk eenzaam en bijna eenderde voelt zich weleens eenzaam.